62
STUDI VICHIANI
eum de veritate dubitare, qui potuit undecumque dubitare, ut
Augustinus inquit, praesertim cum non modo se dubitare intel-
ligat, sed quod hoc intelligit animadvertat, et quod animadvertit
agnoscat, ac deinceps in infinitum. Discernit praeterea dubium
animum ab indubio. Nec eum latet quanto satius foret non du¬
bitare, et quam ardenter cupiat veritatem. Certitudinem cum dubio
comparat, quo fit ut de utrisque sit certus. Est insuper
certus se investigare, sentire , vivere , esse .
Siquidem nihil dubitat qui non est, vivit, sentit, et investigat.
Certus quoque est se non esse primam veritatem,
quippe cum ipsa per se non dubitet. Scit
eam dubitatione et errore non implicare ...
Qui il cartesianismo di Vico c’ è tutto; ma a suo posto:
la verità trovata dalla mente, in se stessa, è atto della
verità che trascende la mente, e si celebra in un’altra
mente, la quale agisce in noi. Giacché in questa assenza
della mente nostra a se medesima, o in questa passività
della mente, in quanto mente infinita, si fonda neopla-
tonicamente il concetto della inconsapevolezza originaria
dello spirito come fantasia, quale si vede, per la prima
volta, nella nostra Orazione. Il legame intimo dei due
concetti è chiaro appunto in Ficino, e mi permetto di
riportare ancora un lungo passo di lui per l’interesse
che ha qui il chiarimento di questo punto:
Mens autem, quae supra nos est, quia purus intellectus est,
puro intelligibili pascitur, id est pura fruitur veritate. Eadem
nostra mens assidue vescitur, si epulis superioris mentis accumbit.
Nec iniuria intelligentiam in anima essentialem perpetuamque
locamus, quia ex eo est in anima, quod convenit cum perpetuis
eius essentiae causis. Et sicut animae ingenitus est appetitus
boni perpetuus atque essentialis, ita et ipsius veri naturalis essen-
tialisque intuitus, sive tactus aliquis potius, ut Iamblici verbis
utar. Tactus, inquam, omni cognitione discursuque prior atque
praestantior l. Eiusmodi sententiam hac insuper ratione divinus
1 Cfr. il celebre luogo dei Campanella, Metaph. I, proem.: «A
Deo errantes per flagella reducti sumus ad viam salutis et cognitio¬